2024-02-28
Czym są antyoksydanty? Właściwości i rodzaje przeciwutleniaczy
Witamina C, E, beta-karoten, cynk i żelazo to jedne z bardziej znanych antyoksydantów. Przeciwutleniaczy jest jednak znacznie więcej, a wiele z nich ma silniejsze właściwości antyoksydacyjne od tych wymienionych. Jak działają antyoksydanty? Czym jest stres oksydacyjny i jaki wpływ wywiera na funkcjonowanie organizmu?
Spis treści:
- Wolne rodniki tlenowe - co to za związki?
- Stres oksydacyjny i jego wpływ na funkcjonowanie organizmu
- Antyoksydanty - właściwości i rodzaje
- Antyoksydanty w diecie
- Antyoksydanty w suplementach diety
Wolne rodniki tlenowe - co to za związki?
Wolne rodniki tlenowe to wysoce reaktywne formy tlenu. Tlen który dostaje się do organizmu podczas oddychania ulega w nim określonym przemianom. Końcowym efektem tych reakcji jest utworzenie cząsteczki wody. Szacuje się, że 1-2% tlenu nie ulega całkowitemu przekształceniu do wody, a reakcje zatrzymują się na etapie utworzenia produktów pośrednich. Określamy je jako reaktywne formy tlenu (RFT). Do tej grupy związków należą wolne rodniki tlenowe. Charakteryzują się one wysoką reaktywnością. Jednocześnie są też bardzo niestabilnymi związkami, które dość szybko wchodzą w reakcje z innymi cząstkami. Niektóre wolne rodniki tlenowe są bardziej reaktywne, inne mniej.
Wolne rodniki tlenowe choć kojarzone są głównie z negatywnym wpływem na funkcjonowanie organizmu, pełnią też pozytywną rolę. Mają swój udział w procesie różnicowania się komórek, syntezie i uwalnianiu licznych substancji, transporcie glukozy do komórek czy chociażby ekspresji genów. Uczestniczą w przekazywaniu sygnałów między komórkami oraz w ich wnętrzu. Wolne rodniki tlenowe regulują wiele reakcji zachodzących w organizmie.
Stres oksydacyjny i jego wpływ na funkcjonowanie organizmu
Wolne rodniki tlenowe wpływają na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Jesteśmy wyposażeni w liczne mechanizmy, które chronią nas przed szkodliwym działaniem reaktywnych form tlenu. W stanie równowagi organizmu, aktywność wolnych rodników i wydajność mechanizmów antyoksydacyjnych jest zbilansowana. Problem pojawia się wtedy, gdy reaktywnych form tlenu jest zbyt wiele lub system antyoksydacyjny przestaje wydajnie pracować. Rozwija się wówczas zjawisko, określane jako "stres oksydacyjny". Nadmierna ilość wolnych rodników prowadzić może do różnorodnych uszkodzeń komórek. Zachodzi utlenianie tłuszczów i białek. Mogą pojawiać się uszkodzenia DNA. Niszczone są włókna kolagenowe. Przyspieszony zostaje proces starzenia się skory. To zaledwie kilka z negatywnych konsekwencji, jakie może nieść ze sobą stres oksydacyjny.
Nadmiernej produkcji wolnych rodników tlenowych w organizmie sprzyjają czynniki zewnętrzne, takie jak:
- zanieczyszczenia środowiska,
- promieniowanie słoneczne,
- narażenie na dym papierosowy - zarówno aktywne, jak i bierne palenie,
- częste spożywanie alkoholu,
- niezdrowa dieta, uboga w warzywa i owoce, a bogata w cukier, sól i produkty przetworzone,
- otyłość,
- długotrwały stres,
- nadmierna aktywność fizyczna - regularna, umiarkowana aktywność fizyczna może ograniczać negatywne skutki stresu oksydacyjnego. Jednak bardzo intensywne, forsowne ćwiczenia mogą powodować silny wzrost ilości wolnych rodników tlenowych.
Wraz z wiekiem mechanizmy neutralizujące reaktywne formy tlenu również tracą swoją wydajność.
Stres oksydacyjny postrzegany jest jako jeden z czynników, który przyspiesza proces starzenia się organizmu i wpływa na rozwój wielu chorób, takich jak chociażby choroby neurodegeneracyjne (związane z uszkodzeniem, zaburzeniem funkcjonowania układu nerwowego, np. choroba Alzheimera, choroba Parkinsona), choroby nerek, choroby układu sercowo-naczyniowego, przewlekła obturacyjna choroba płuc, cukrzyca czy chociażby choroby nowotworowe.
Antyoksydanty - właściwości i rodzaje
W walce z nadmiarem wolnych rodników pomagają właśnie antyoksydanty, nazywane też przeciwutleniaczami. Wybrane antyoksydanty mają również zdolność naprawiania szkód wywołanych przez reaktywne formy tlenu. Co ciekawe, antyoksydanty różnią się między sobą "powinowactwem" do określonych wolnych rodników tlenowych. W zależności więc od miejsca w którym występuje i jego indywidualnych właściwości, przeciwutleniacz neutralizuje konkretne grupy reaktywnych form tlenu. W przeciwdziałaniu rozwojowi stresu oksydacyjnego istotny jest więc kontakt z różnorodną grupą antyoksydantów.
Działanie antyoksydacyjne posiadają liczne związki. Przeciwutleniacze można podzielić na enzymatyczne (np. dysmutaza ponadtlenkowa, tioredoksyna i inne) oraz nieenzymatyczne. Do tej grupy związków należą m. in.:
- witamina C,
- witamina E,
- karoteinoidy, takie jak likopen, astaksantyna, beta-karoten, luteina,
- cynk,
- żelazo,
- mangan,
- selen,
- polifenole, takie jak kwercetyna, hesperydyna, resweratrol,
- kwas moczowy,
- bilirubina,
- koenzym Q10.
Jak widać, wśród antyoksydantów nieenzymatycznych znajduje się grupa związków chemicznych, które dostarczamy z pożywieniem. Są to tzw. antyoksydanty egzogenne.
Antyoksydanty w diecie
Źródłem antyoksydantów egzogennych powinna być zdrowa, dobrze zbilansowana dieta. Spożywanie posiłków bogatych w związki o właściwościach antyoksydacyjnych chroni komórki przed niekorzystnymi następstwami stresu oksydacyjnego. Bogatym źródłem przeciwutleniaczy w diecie są:
- truskawki,
- maliny,
- jeżyny,
- jagody,
- porzeczki,
- dzika róża,
- granaty,
- śliwki,
- winogrono,
- jabłka,
- pomidory,
- papryka,
- czosnek,
- jarmuż,
- brukselka,
- szpinak,
- natka pietruszki,
- zielona herbata,
- rumianek,
- cynamon,
- kurkuma,
- goździki,
- oregano,
- rozmaryn,
- miłorząb japoński.
Źródłem naturalnych antyoksydantów jest też melatonina, o której pisaliśmy w artykule: Melatonina - jak działa i kiedy ją stosować?
Antyoksydanty w suplementach diety
Antyoksydanty są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Aby zadbać o równowagę między reaktywnymi formami tlenu a systemem antyoksydacyjnym należy przede wszystkim zwrócić uwagę na odpowiednią zawartość w diecie owoców, warzyw i innych pokarmów, będących bogatym źródłem przeciwutleniaczy. Jeśli dieta nie pokrywa zapotrzebowania organizmu na potrzebne składniki odżywcze, których jedną z właściwości jest działanie antyoksydacyjne (np. witaminę C, witaminę E, cynk, selen), można sięgnąć po odpowiednie suplementy diety. Do suplementacji trzeba jednak podchodzić bardzo rozważnie i korzystać z niej wtedy, gdy rzeczywiście jest taka potrzeba. Zarówno bowiem niedobór, jak i nadmiar określonych związków może negatywnie wpływać na pracę organizmu. Jako przykład służyć może beta-karoten, który spożywany przewlekle lub w dużych dawkach przez osoby palące zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu płuc. Osoby z tendencją do formowania się kamieni nerkowych powinny natomiast uważać na wysokie dawki witaminy C.
Jeśli stwierdzimy, że zawartość antyoksydantów w żywności jest zbyt niska i uznamy, że warto sięgnąć po suplementy, wybierajmy preparaty od renomowanych producentów o odpowiednim składzie. Za jeden z najsilniejszych antyoksydantów uważana jest astaksantyna. Badania wskazują, że posiada ona silniejsze właściwości przeciwutleniające niż luteina czy chociażby beta-karoten. Jej suplementacja może być szczególnie korzystna dla osób z podwyższonym poziomem triglicerydów we krwi oraz pacjentów z chorobą zwyrodnieniową plamki żółtej związaną z wiekiem. Suplementy znacząco różnią się między sobą zawartością astaksantyny. Większa ilość tego związku obecna jest m.in. w preparacie Aliness Naturalna astansantyna 8 mg.
Cenionym antyoksydantem jest też resweratrol. Związek ten jest nie tylko przeciwutleniaczem, ale posiada też wiele innych właściwości, np. przeciwzapalne i ochronne w stosunku do komórek układu nerwowego. Resweratrol pochodzący z ekstraktu ze skórek winogron znajduje się m.in. w kapsułkach Noble Health Resweratrol. Można też przyjmować go w formie płynnej, np. Aura Herbals Resvadrop. Resweratrolowi przypisuje się też właściwości przeciwnowotworowe i przeciwwirusowe. Antyoksydantami są też polifenole z jodły. Znajdują się one w preparacie Immuno Best i innych suplementach marki Belinal.
Właściwości antyoksydacyjne posiada też kwas alfa-liponowy. Jest on częściowo syntetyzowany w organizmie, ale jego drugim źródłem jest właśnie dieta (np. brokuły, brukselka, szpinak, pomidory). Kwas alfa-liponowy może być stosowany jako wzbogacenie diety w antyoksydanty. Substancja jest też wartościowym uzupełnieniem codziennego sposobu odżywiania się dla osób z nieprawidłowym stężeniem lipidów we krwi, a także z neuropatią cukrzycową. Kwas alfa-liponowy znajduje się w wielu suplementach diety. Jednym z nich jest NeuroLip Extra.
Jeśli w diecie brakuje witaminy C, można sięgnąć po tabletki musujące Ascorvita. Produkt ten jest lekiem z wysoką dawką witaminy C. Pamiętajmy również o tym, że witamina C uznawana jest też za jeden z silniejszych przeciwutleniaczy aplikowanych na skórę. O jej korzystnym wpływie na skórę pisaliśmy w artykule: Jakie serum z witaminą C wybrać?
Dostępne są także preparaty, zawierające wiele różnorodnych antyoksydantów, takie jak np. Doctor Life Beauty Antioxidants. Decydując się na suplementację antyoksydantów stosujmy wybrany preparat zgodnie z zaleceniami producenta. Przyjmowanie większej porcji niż rekomendowana może negatywnie wpływać na zdrowie. Należy również mieć na uwadze, że osoby przewlekle chore, przyjmujące stale leki rekomendowane przez lekarza powinny skonsultować się z nim przed rozpoczęciem suplementacji. Składniki aktywne zawarte w suplementach mogę bowiem wchodzić w interakcje z przyjmowanymi lekami.
Aby zapobiegać negatywnym skutkom stresu oksydacyjnego warto zwrócić uwagę na odpowiednią zawartość antyoksydantów w diecie. Ich głównym źródłem są owoce i warzywa. Spożywanie produktów bogatych w przeciwutleniacze dostarcza różnorodnych związków, neutralizujących wolne rodniki. Jeśli sposób odżywiania nie pokrywa w wystarczającym stopniu zapotrzebowania organizmu na te substancje, warto rozważyć uzupełnienie diety o suplementy. Silnymi właściwościami antyoksydacyjnymi wyróżnia się m.in. astaksantyna, której działanie przeciwutleniające jest wielokrotnie wyższe niż witaminy C lub E.
Bibliografia:
- Łuszczewski A., Matyska-Piekarska E., Trefler J. i inni. Reaktywne formy tlenu – znaczenie w fizjologii i stanach patologii organizmu. Reumatologia 2007, 45, 5: 284-289
- Lobo V., Patil A., Phatak A., Chandra N. Free radicals, antioxidants and functional foods: Impact on human health. Pharmacogn Rev. 2010 Jul;4(8):118-26. doi: 10.4103/0973-7847.70902
- Davinelli S., Nielsen M.E., Scapagnini G. Astaxanthin in Skin Health, Repair, and Disease: A Comprehensive Review. Nutrients. 2018 Apr 22;10(4):522. doi: 10.3390/nu10040522
- Yoshida H., Yanai H., Ito K., Tomono Y., Koikeda T., Tsukahara H., Tada N. Administration of natural astaxanthin increases serum HDL-cholesterol and adiponectin in subjects with mild hyperlipidemia. Atherosclerosis. 2010 Apr;209(2):520-3. doi: 10.1016/j.atherosclerosis.2009.10.012
- Salehi B., Mishra A.P., Nigam M., Sener B., Kilic M., Sharifi-Rad M., Fokou P.V.T., Martins N., Sharifi-Rad J. Resveratrol: A Double-Edged Sword in Health Benefits. Biomedicines. 2018 Sep 9;6(3):91. doi: 10.3390/biomedicines6030091
- Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J., Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, 2020
